بنیاد دایرة المعارف اسلامی
یکی از بنیادهایی که زیر نظر مقام معظم رهبری تأسیس شد، بنیاد دایرة المعارف اسلامی است. آیت الله خامنه‌ای در اولین دوره‌ی ریاست جمهوری‌شان (۱۳۶۰ ـ ۱۳۶۴) تصمیم به تأسیس این بنیاد گرفت و در ۱۳۶۲ این نهاد رسماً تأسیس شد. بنیاد پس از تأسیس، فعالیت خود را در تهران و زیرنظر ایشان آغاز کرد.
بر طبق اساسنامه، «بنیاد دایرة المعارف اسلامی، نهادی است غیرانتفاعی که هدف اصلی آن تدوین و نشر دانشنامه‌ی جهان اسلام است». گستره‌ی مطالعات این بنیاد هم در حوزه‌ی مطالعات جهان اسلام و ایران قید شده است. این بنیاد به تدریج به یکی از کانون‌های اصلی و معتبر دانشنامه‌نگاری در قلمرو جهان اسلام تبدیل شد و از همان سال‌های آغازین به کوشش جمعی از زبده‌ترین استادان و پژوهشگران، آیین‌نامه‌ها و ضوابط تألیف، ترجمه، ویرایش، کتابشناسی و آماده‌سازی مقالات تدوین شد تا زمینه‌ی دستیابی به دایرة المعارفی مرجع و معیار فراهم آید.
ساختار و تشکیلات اداری بنیاد دارای چهار رکن است:
- ریاست عالی
- هیئت امنا
- هیئت مدیره
- هیئت مشاوران علمی
ریاست عالی بنیاد هم اکنون بر عهده‌ی مقام معظم رهبری، آیت الله سید علی خامنه‌ای است. هیئت امنا که مرکب از چهارده نفر از استادان برجسته‌ی حوزه و دانشگاه است، عبارتند از: نصرالله پورجوادی، غلامعلی حداد عادل، غلامعلی خوشرو، جعفر سبحانی، عبدالکریم سروش، سید جعفر شهیدی، جمال‌الدین شیرازیان، حسن طارمی‌راد، ابوالقاسم گرجی، صادق لاریجانی، مهدی محقق، محمدهادی معرفت، سید مصطفی میرسلیم، علی‌اکبر ولایتی.
اهم وظایف و اختیارات هیئت امنا مطابق اساسنامه عبارت است از: تعیین خط‌مشی دانشنامه، ضوابط و معیارهای علمی، رسیدگی به صلاحیت معاونان و مشاوران، تغییر در اساسنامه و بررسی مسائل خاص. هیئت مدیره‌ی بنیاد نیز مرکب از رئیس هیئت امنا، مدیر عامل و معاونان اوست. مدیرعامل به پیشنهاد هیئت امنا و تصویب ریاست عالی برگزیده می‌شود. عزل و نصب معاون علمی، معاون اجرایی، تأسیس بخش‌های مختلف بنیاد و اداره‌ی امور علمی و اجرایی از وظایف و اختیارات اوست.
سازمان علمی بنیاد نیز زیر نظر معاون علمی و واحدهای اداری مالی و پشتیبانی، زیر نظر معاون اجرایی فعالیت می‌کنند. هیئت مشاوران علمی نیز بر اساس اساسنامه به پیشنهاد مدیرعامل و تصویب هیئت امنا، انتخاب می‌شوند. مشاوران را طیف متنوع و گسترده‌ای از متخصصان، کارشناسان و صاحب‌نظران در زمینه‌های مختلف علوم و معارف اسلامی تشکیل می‌دهند. شماری از این مشاوران به صورت تمام وقت یا پاره‌وقت با بنیاد همکاری دارند و شماری دیگر کارشناسان ایرانی و غیرایرانی‌اند که در صورت لزوم، از آنان نظرخواهی می‌شود.
اولین شورای علمی به منظور تدوین و اجرای برنامه‌ی علمی و عملی به ریاست مهدی محقق و با حضور فتح‌الله مجتبایی، علی اشرف صادقی و عبدالحسین آذرنگ و دو استاد فقید عباس زریاب خویی (متوفی بهمن ۱۳۷۳) و احمد طاهری عراقی (متوفی ۱۳۷۰) تشکیل شد. در چند سال اخیر که بر شمار اعضای هیئت علمی تمام وقت در گروه‌های علمی بنیاد افزوده شده، از تعداد مشاوران علمی خارج از بنیاد کاسته شده است. سازمان علمی بنیاد مرکب از ده گروه علمی، شش واحد علمی پشتیبانی و دو بخش دفتر آموزش حین خدمت و دفتر سفارش و دریافت مقالات است.
هر یک از گروه‌های علمی از چند شاخه‌ی اصلی تشکیل شده و هر شاخه، عهده‌دار تألیف تعداد معینی مقاله تا پایان کار تدوین دانشنامه‌ی جهان اسلام است. در هر گروه مسئول شاخه وظیفه‌ی سفارش، تألیف، ارزیابی و ویرایش مقالات شاخه‌ی خود را بر عهده دارد؛ بنابراین در گروه‌های علمی، هر فرد دارای تخصص ویژه‌ای در قلمرو کار خود است. مؤلفان همکار خارج از بنیاد که اینک به حدود چهارصد نفر می‌رسند، مقالات را بر اساس نظر مسئول شاخه تألیف می‌کنند. پس از این مرحله، واحدهای علمی (کتابشناسی، مدخل، ویرایش و ترجمه، تصویر، اعلام) بر اساس گردش‌کار تعریف شده در بنیاد به آماده‌سازی مقالات و نشر دانشنامه می‌پردازند. مسئولیت نظارت بر حسن انجام کار سازمان علمی بنیاد، بر عهده‌ی معاون علمی است.
پیش‌بینی می‌شود دانشنامه‌ی جهان اسلام در چهل جلد تا سال ۱۴۰۰ش پایان یابد. بنیاد در کارنامه‌ی فعالیت‌های خود علاوه بر انتشار ده جلد از دانشنامه‌ی جهان اسلام، تاکنون یازده دور مجله‌ی تحقیقات اسلامی و ۲۵ عنوان کتاب چاپ کرده است. (بنیاد دایرة المعارف، ۴۲۹)
مدیرعاملان این بنیاد از بدو تأسیس عبارتند از:
- مهدی محقق (مدیرعامل ۱۳۶۲ ـ ۱۳۶۴)
- نصرالله پورجوادی (مدیرعامل ۱۳۶۴ ـ ۱۳۶۹)
- سیدمصطفی میرسلیم (رئیس هیئت امنا؛ مدیرعامل ۱۳۶۹ ـ ۱۳۷۴)
- غلامعلی حداد عادل (۱۳۷۴ تاکنون)
منابع
- مرکز اسناد انقلاب اسلامی، فرهنگنامه نهادهای انقلاب اسلامی، مدخل "بنیاد دایره‌المعارف اسلامی" از رامین کریمی، در دسترس در پایگاه دانشنامه های انقلاب اسلامی و تاریخ ایران، بازیابی: 18 مهرماه 1392.